Prof. dr hab. Tadeusz Pilch
Uniwersytet ludowy (duński: Folkehojskole, ang. Folk High School, niem. Volkshochschule, fr. Université populaire) jest to placówka oświatowo-wychowawcza w nurcie oświaty pozaszkolnej, przeznaczona dla dorosłej młodzieży i dorosłych, łącząca kształcenie ogólne z metodą wychowania internatowego. Kształcenie w Uniwersytecie ludowym ma zdecydowanie humanistyczny kierunek, a wychowanie ma zdecydowanie uspołeczniające nachylenie. I kształcenie i wychowanie zawierają elementy przygotowania do aktywności kulturalnej, artystycznej i obywatelskiej.
Wychowanie i nauczanie w uniwersytecie ludowym cechuje swoisty uniwersalizm. W programie nauczania można spotkać elementy wiedzy wielu fakultetów uniwersyteckich z czołową rolą dyscyplin humanistycznych. Zasadą główną nauczania jest przysposobienie wychowanków do aktywnego udziału w tworzeniu kultury. Następną zasadą wychowania jest budowanie wspólnoty wychowanków i wychowawców na wzór rodziny chłopskiej. Stąd nawet formy zwracania się do dyrektora lub wychowawców przybierają postać rodzinną: „chrzestny”, „swok”. Umiejętność tworzenia i pielęgnowania wspólnoty w uniwersytetach ludowych miało niemal sakralny charakter. To był mechanizm psychicznego przygotowania wychowanków do zbiorowego i samorządnego działania w środowisku macierzystym; do szlachetnie pojętej służby drugiemu człowiekowi i wspólnocie. „Najważniejszym jednak zadaniem wiejskich uniwersytetów ” pisał I. Solarz jeden z twórców polskich UL ” było dotąd i pozostanie na zawsze budzić człowieka, budzić do zrozumienia łączności między życiem jednostki i życiem ludzkiej gromady, do wywołania poczucia wspólności w treści życia człowieka dzisiejszego z zagadnieniami życia człowieka dawnego i człowieka przyszłego” (I. Solarz, Wiejskie Uniwersytety Ludowe (w:) Polska Oświata Pozaszkolna, nr 4-5/1928).
Z tych deklaracji wywodzą się praktyczne reguły działalności wychowawczej polskiego uniwersytetu ludowego, które można by sformułować następująco:
- prymat rozwoju duchowego nad kształceniem instrumentalnym,
- prymat dobroci człowieka nad perfekcjonizmem zawodowym,
- prymat tolerancji nad racjami walki i taktyki politycznej,
- prymat wspólnoty i więzi międzyludzkich nad organizacją formalną.
Narodziny Uniwersytetów ludowych
Uniwersytet ludowy jako instytucja narodził się w Danii w połowie XIX wieku. Wszelako idea uniwersytetu ludowego jako wyższej szkoły ludowej wywodzi się z europejskiego romantyzmu sakralizującego lud i w oświeceniu ludu widzącego drogę odkupienia moralnego. Oprócz romantycznej wiary w szczególne powołanie dziejowe ludu powodem powstania i następnie szybkiego rozwoju uniwersytetów ludowych w krajach skandynawskich była wiara w ich ratowniczą i sanacyjną rolę. Sytuacja w Danii, a także pozostałych krajów skandynawskich w połowie XIX wieku była pod każdym względem gorsza niż położenie Polski w latach osiemdziesiątych XX wieku. Gospodarka Danii była zrujnowana, wieś żyła w nędzy, świat zewnętrzny groził jej niepodległości. W tej zdawałoby się beznadziejnej sytuacji duńskiej pastor protestancki, pedagog, historyk i poeta – Mikołaj Fryderyk Seweryn Grundtvig (1783-1872) z profetyczną gorliwością głosił konieczność budowania nowego systemu oświatowego, nowej szkoły, „szkoły dla życia”. Odrębnym torem tej oświaty i szczególną formą owych szkół miały być wyższe szkoły ludowe (Folkehojskoler), nazwane w polskim języku bardzo udanym określeniem – uniwersytetów ludowych.
7 listopada 1844 roku rozpoczyna działalność pierwszy uniwersytet ludowy we wsi Rodding w północnym Szlezwiku na pograniczu z Niemcami, pod dyrekcją Christiana Flora. W duńskiej historiografii wymienia się wiele szkół w Skandynawii i w innych krajach, które mogłyby być uznane za prototypowe dla uniwersytetów ludowych. Jednak w zgodnej opinii historyków oświaty całej Europy Uniwersytet Ludowy w Rodding uważany jest za pierwszą tego typu placówkę na świecie.
Uniwersytet w Rodding miał być symboliczną tamą przeciw naporowi germanizacyjnemu, ośrodkiem kultu duńskiego języka i historii Skandynawii, sposobem na podźwignięcie zrujnowanej wsi i rolnictwa.
M. Grundtvig wierzył, że chłopi mogą i muszą odegrać samodzielną i ważną rolę polityczną. Głównym tego warunkiem – zdaniem Grundtviga – jest wykształcenie i wychowanie oparte na pierwiastkach historii narodowej i kultury ludowej. Uniwersytet ludowy miał za zadanie przygotować młodzież nie tyle do zawodu, ile do udziału w życiu obywatelskim. Ponadto miał na celu dostarczenie wiary w sens własnego zawodu, w sens ludzkiej pracy, a nade wszystko w sens wspólnotowego działania. Duńska spółdzielczość – to bliźniacza siostra uniwersytetów ludowych.
Uniwersytet ludowy miał być przybytkiem żywego słowa i wybitnych indywidualności. Główny kierunek nauczania – to przedmioty humanistyczne, zwłaszcza historia, literatura, kultura ludowa. Główny cel – to rozwijanie osobowości słuchacza, kształtowanie postawy obywatelskiej i prospołecznej.
Przekonanie Grundtviga i jego wybitnego kontynuatora Kristiana Kolda (1816-1870) o szczególnej roli klasy chłopskiej i konieczności rozwijania dla niej specjalnej oświaty, podobnie jak w Polsce, długo nie znajdowały zrozumienia. Dopiero klęska w wojnie z Prusami w 1864 roku oraz całkowita ruina gospodarki i państwa wpłynęła na podjęcie gorączkowych poszukiwań ratunku. Jedną z dróg tego ratunku oświecone warstwy Danii widziały w masowym rozwoju oświaty i uniwersytetów ludowych.
Szczególną rolę w historii skandynawskich uniwersytetów ludowych odegrał wspomniany Kristian Kold twórca uniwersytetu ludowego w Rislinge (1851 r.), oraz Ludwik Schröder, nauczyciel UL w Rodding, który po zajęciu Północnego Szlezwiku przez Prusy w roku 1865 założył tuż przy granicy z Prusami bliźniaczą do Rodding placówkę w Askov. Obie wymienione placówki stały się swoistymi wzorcami programowymi i metodycznymi dla tego typu uczelni w całej Skandynawii i kuźnią kadr. Przez te placówki, szczególnie przez Askov przewinęła się większość wychowawców i nauczycieli skandynawskich uniwersytetów ludowych tego czasu. Z niewielkim opóźnieniem, ale również dynamicznie zaczęły powstawać uniwersytety ludowe w innych krajach skandynawskich: w Szwecji w roku 1868 powstają 3 placówki; w Hvilan, Önnestad i Lunnewad. W Norwegii pierwszy Uniwersytet ludowy powstaje w 1864 roku koło Hamar. Najpóźniej Uniwersytety ludowe pojawiają się w Finlandii. Pierwsze dwa powstają w roku 1889 r. w Kangasola i w Borga.
W maleńkiej wówczas niespełna dwumilionowej Danii w 10 lat po wojnie z Prusami działały 54 uniwersytety ludowe, w roku 1914 było ich 75. W szczytowym okresie ich liczebnego rozwoju w roku 1992 w Danii działało 104 placówki. W roku 2000 zarejestrowanych jest 87 Uniwersytetów ludowych w Danii, w Szwecji 147 placówek, w Norwegii około 70 uniwersytetów ludowych a w Finlandii około 80.
Należy jeszcze wspomnieć, że skandynawskie Uniwersytety ludowe, a szczególnie duńskie były miejscem narodzin ruchu spółdzielczego i samorządowego. Przygotowanie młodzieży do pracy w spółdzielczości i samorządzie było jednym z głównych kierunków wychowania. W parze z ideą demokracji, kultywowaną przez skandynawskie uniwersytety szła idea emancypacji chłopa, utwierdzenia jego wartości i godności. Są też dzisiaj kraje skandynawskie terenem najbardziej rozwiniętej kooperacji spółdzielczej. Są społeczeństwem o najwyższym poczuciu równości w świecie, najwyższych wskaźników społecznego zaufania i dominowania samorządowych form w każdej dziedzinie.
Idea uniwersytetów ludowych okazała się ogromnie atrakcyjna dla całej niemal Europy, a następnie świata. Na fali oświatowego ożywienia pozytywizmu Dania staje się celem podróży oświatowców najpierw z bratnich krajów skandynawskich, a potem z całej niemal Europy. Twórcy polskich uniwersytetów ludowych – Jadwiga Dziubińska, Antoni Ludwiczak i Ignacy Solarz – także przebywali w duńskich placówkach. Stopniowo bowiem idea wielkiego Duńczyka obiegła ziemię. Okazała się uniwersalną i elastyczną uczelnią służącą w każdych warunkach rozwojowi jednostki i wspólnoty, łączącą w harmonijną jedność cele indywidualne i interes narodu.
Polskie początki
Polskie uniwersytety ludowe oprócz skandynawskich należą do najstarszych w Europie. Wedle zgodnej opinii historyków oświaty, a także i w zgodzie z materialną prawdą za pierwszy polski uniwersytet ludowy uważa się fermę ogrodniczą w Pszczelinie pod Warszawą, założoną w 1900 roku.
Kierownikiem szkoły została Jadwiga Dziubińska (1874-1937) znająca z autopsji duńskie uniwersytety ludowe. Kierując się też własnym doświadczeniem i niepospolitym talentem pedagogicznym, uczyniła z pszczelińskiej „fermy ogrodniczej” prawie klasyczny uniwersytet ludowy, tyle że skrzętnie zakonspirowany przed władzami carskimi.
Na wzór szkoły rolniczej w Pszczelinie Jadwiga Dziubińska przy wsparciu Maksymiliana Malinowskiego założyła w roku 1905 żeńską szkołę rolniczo-gospodarczą dla córek drobnych rolników w Kruszynku w powiecie włocławskim. I ta placówka nosi wyraźne znamiona internatowego uniwersytetu ludowego. Oprócz przygotowania zawodowego słuchaczki, podobnie jak chłopcy w Pszczelinie, uzupełniały swoje wykształcenie z zakresu szkoły ludowej, ucząc się czytania i pisania, rachunków, geografii. Realizowano pełny program kształcenia ogólnego oraz zabronione przez władze carskie teoretyczne wykłady z przedmiotów zawodowych.
Ze szkołami rolniczymi w Pszczelinie, a potem w Kruszynku współpracowała stale ówczesna elita intelektualna kraju: Edward Abramowski, Mieczysław Brzeziński, Jan Władysław Dawid, Irena Kosmowska, Ludwik Krzywicki, Tomasz Nocznicki, Władysława Weychert-Szymanowska i inni.
W tok zajęć i życia w obu szkołach włączono wycieczki i zajęcia gimnastyczne, wieczornice ze społecznością lokalną oraz aktywność amatorską. Nie zabrakło więc w działalności pierwszych polskich uniwersytetów ludowych żadnych elementów grundtvigowskiego uniwersytetu.
Na wzorach Pszczelina i Kruszynka w roku 1909 założono kolejną ludową szkołę rolniczą w Gołotczyźnie w powiecie ciechanowskim. Była to szkoła dla dziewcząt. W tejże Gołotczyźnie na 70 morgach ziemi udzielonych przez właścicielkę majątku i fundatorkę szkoły dla dziewcząt Aleksandrę Bąkowską – założono też w 1913 roku szkołę rolniczą dla chłopców. Szkole nadano nazwę „Bratne”, która wyrażała symbolicznie ideę Aleksandra Świętochowskiego, aby oświata oraz ta szkoła przyczyniały się do braterstwa i wspólnoty chłopskiej. Na ziemi ciechanowskiej utworzono w 1909 roku jeszcze jedną szkołę rolniczą dla chłopców, w Sokołówku. Był to również uniwersytet typu pszczelińskiego, powiązany z ruchem ludowym i realizujący ogólne zasady wychowania grundtvigowskiego. Program nauczania i wychowania szkoły w Sokołówku był także dziełem Jadwigi Dziubińskiej, która korzystała z doświadczeń własnych placówek w Pszczelinie i Kruszynku.
Wielka popularność tych szkół zarówno wśród młodzieży, jak i starszych gospodarzy skłoniła działaczy oświatowych do podobnych działań na Lubelszczyźnie. Inicjatorem było Towarzystwo Kółek Rolniczych im. Staszica, a realizatorką idei Irena Kosmowska (1879-1945), działaczka PSL-Wyzwolenie i przyszła posłanka trzeciej kadencji sejmu ustawodawczego 1919-1939. Szkołę otwarto w roku 1913 w Krasieninie.
Wszystkie te placówki były uczelniami internatowymi. Wszystkie przeznaczone były dla synów i córek chłopskich. Wszystkie wreszcie powiązane były ” przynajmniej w fazie powstawania ” z ruchem ludowym. Programy nauczania były połączeniem treści zawodowych i treści ogólnokształcących. Tego pierwszego wymagał zaborca, te drugie wynikały z potrzeb duchowych twórców i dążeń emancypacyjnych warstwy chłopskiej. Większość tych placówek po przerwie wojennej wróciła do czynnej pracy w niepodległej Polsce.
W Polsce niepodległej
Odzyskanie przez Polskę niepodległości otworzyło nowy etap w dziejach polskich uniwersytetów ludowych. Wielu polskich oświatowców nie tylko słyszało o szczególnej roli skandynawskich wyższych szkół ludowych, lecz osobiście je znali i szczegółowo studiowali ich założenia i praktykę. Do najlepszych znawców zagadnienia należy zaliczyć ks. Antoniego Jana Ludwiczaka (1878-1942), dyrektora i niestrudzonego działacza wielkopolskiego Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Ks. A. Ludwiczak Danię odwiedzał kilkakrotnie. Już w 1910 roku opublikował w Przeglądzie Oświatowym pierwszy artykuł o duńskich uczelniach ludowych. Zwartą koncepcję programową i metodyczną polskiego uniwersytetu ludowego przedstawił wraz z Nikiforem Perzyńskim – kierownikiem Oddziału Oświaty Pozaszkolnej Kuratorium Poznańskiego na naradzie Wydziału Oświaty Pozaszkolnej Ministerstwa WRiOP 8 i 9 kwietnia 1921 roku w Poznaniu. Mimo licznych zastrzeżeń uznano potrzebę powołania takiej placówki jako przedsięwzięcia eksperymentalnego. 5 października 1921 roku w Dalkach pod Poznaniem rozpoczął działalność pierwszy w niepodległej Polsce uniwersytet ludowy jako placówka oświatowo-wychowawcza Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jego długoletni i jedyny kierownik ks. Antoni Ludwiczak tak określał profil ideowy uczelni: „Idea narodowa jest nam wszystkim przewodnią, a z narodową ideą łączymy jak najściślej ideę religijną”.
W 5 lat później w 1926 roku powstaje kolejny uniwersytet ludowy TCL na Pomorzu, w Zagórzu, a w 1927 roku ” w Odolanowie. Wszystkie trzy założone przez Towarzystwo Czytelni Ludowych i kierowane przez ks. A. Ludwiczaka charakteryzowały się takim samym programem kształcenia i wychowania. Zajęcia obejmowały religię, literaturę, historię Polski, historię powszechną, rachunki, geografię, chemię, fizykę, botanikę, zoologię, wiadomości z gospodarstwa rolnego i domowego, gimnastykę, śpiew, a dla dziewcząt roboty ręczne i ogrodnicze.
A. Ludwiczak założył też Towarzystwo Byłych Słuchaczy Uniwersytetu Ludowego „Promień”, które wydawało kwartalnik pod takim samym tytułem i przyczyniało się do upowszechnienia idei kształcenia młodzieży w uniwersytetach ludowych. Uniwersytet ludowy w Dalkach działał aż do wybuchu wojny, natomiast uniwersytet w Odolanowie został z przyczyn finansowych zamknięty w 1932 roku, aby odrodzić się w Bolszewie k/Wejherowa dopiero w 1938 roku.
Mimo wielkiego znaczenia jakie miały Dalki w upowszechnianiu idei uniwersytetów ludowych w Polsce, były one przedmiotem ostrych ataków m.in. ze strony ruchu ludowego za swój klerykalizm oraz aklasowość wychowania. Organizacje młodzieży wiejskiej, w tym głównie Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej i Małopolski Związek Młodzieży, wspólnie ze Związkiem Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych powołały w roku 1924 typowo chłopski uniwersytet ludowy w Szycach pod Krakowem. Kuratorem placówki został dr Eustachy Nowicki, a dyrektorem inżynier Ignacy Solarz (1891-1940).
Zarówno postać Ignacego Solarza, jak i sam uniwersytet w Szycach odegrały w dziejach polskiej oświaty rolę znaczącą. Burzliwe dzieje walk o autonomię organizacji młodzieży wiejskiej, co wiązało z powstaniem ZMW RP („Wici”), oraz o niezależność ruchu ludowego od sanacji spowodowały zawieszenie działalności uniwersytetu w Szycach w roku 1931. Po zmianie kierownictwa oraz wyłączeniu ze współpracy ZMW RP („Wici”) uniwersytet podjął na wiosnę 1932 roku dalszą działalność pod nazwą Orkanowy Uniwersytet Wiejski ZNP w Szycach. Jego kierownikiem został spółdzielca Józef Chudy.
Natomiast Ignacy Solarz, związany silnie z ruchem wiciowym, podjął wraz z ludnością powiatu przeworskiego i przy wsparciu finansowym młodzieży wiciowej całego kraju ofiarną walkę o zbudowanie nowego, chłopskiego uniwersytetu ludowego. W istocie też w listopadzie 1932 roku w Gaci Przeworskiej został otwarty Wiejski Uniwersytet Orkanowy. Była to najbardziej radykalna placówka wiejskiej oświaty, miejsce narodzin radykalnych koncepcji ruchu ludowego i reform społecznych.
Te burzliwe dzieje placówek I. Solarza i polityczne kontrowersje wokół jego wychowawczych koncepcji nie zmieniły jego stylu pracy i stosunku do swego zawodu. Była to niewątpliwie postać o wielkiej charyzmie, o profetycznych właściwościach. Twórczo i oryginalnie zaadaptował ideę Grundtviga do polskich warunków. Wzbogacił je głęboką znajomością mechanizmów polskiego życia i pod wpływem jego wymogów zmieniał też program swoich placówek. Program nauczania w Szycach nosił charakter ogólnokształcący, przy dominacji historii i literatury. W Gaci program nauczania wzbogacony zostaje o zagadnienia współczesnego życia społecznego, zagadnienia obywatelskie, naukę o spółdzielczości, wiedzę o zdrowiu, kulturze ludowej i rodzinie.
Dalszą ewolucję widać w programie z 1938 roku. Pojawiają się zagadnienia rozwoju społeczno-gospodarczego, dzieje ruchu ludowego, socjologia wsi, samorząd wiejski, organizacja pracy społecznej.
Ignacy Solarz miał wyraźną wizję zadania, jakie spełnić winien uniwersytet ludowy. „Naczelną naszą ideą ” pisał I. Solarz ” było i jest… wprowadzić masę ludową do czynnej i głównej roli twórczej w nowej historii. Chodzi o wychowanie w masie ludowej zdolności do urzeczywistnienia dojrzałej, wysoce etycznej, zaradnej demokracji… Żeby ludowe rzesze nie pozostały dalej tylko masą bezwładną, wodzoną przez – odgórną – wolę, lecz stały się czynnikiem zmieniającym życie świadomą i celową wolą własną, muszą się składać nie z pionków, ale z ludzkich indywidualności, z ludzi, w których obudziło się wewnętrzne życie duchowe, z takich, którzy wiedzą, czego chcą, bo wypracowały sobie własne a wielkie światło życia i znalazły w nim siłę swej woli. Takie osobowości ludzkie, wchodzące w skład mas, będą istotnie drożdżami życia tych mas” („Wiejski Uniwersytet Orkanowy. Cel i program”, Instytut Oświaty Dorosłych, Warszawa 1937, s. 88).
Różne były losy uniwersytetów ludowych w okresie międzywojennym; jedne powstawały, inne były zamykane. Tylko nieliczne przetrwały przez cały okres niepodległej Polski. W lutym 1939 roku działały 22 tego rodzaju placówki.
Polskie uniwersytety ludowe działające w okresie międzywojennym (1921-1939)
| Lp. | Nazwy i siedziby uniwersytetów ludowych | Rok | Instytucje prowadzące | Kierownictwo | |
| założenia | likwidacji | ||||
| 1. | Uniwersytet Ludowy w Dalkach, pow. Gniezno | 1921 | 1939 | Towarzystwo Czytelni Ludowych | ks. Antoni Ludwiczak |
| 2. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. W. Orkana w Szycach | 1924 | 1931 | Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych | Ignacy Solarz |
| 3. | Wiejski Uniwersytet Orkanowy w Gaci, pow. Przeworsk | 1932 | 1939 | Spółdzielnia Uniwersytetów Wiejskich | Ignacy Solarz |
| 4. | Uniwersytet Ludowy w Zagórzu, pow. Wejherowo | 1926 | 1929 | Towarzystwo Czytelni Ludowych | Jan Rekowski |
| 5. | Uniwersytet Ludowy w Sokołówku | 1927 | 1935 | Seminarium dla nauczycielek szkół rolniczych | Jadwiga Dziubińska |
| 6. | Uniwersytet Ludowy w Odolanowie | 1927 | 1932 | Towarzystwo Czytelni Ludowych | – |
| 7. | Uniwersytet Ludowy im. Stefana Żeromskiego w Nałęczowie | 1930 | 1931 | Zarząd Okręgu Lubelskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego | Feliks Petrucznik Zofia Mierzwińska |
| 8. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. W. Orkana w Szycach | 1932 | 1939 | Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych | Jan Lipka |
| 9. | Uniwersytet Ludowy w Michałówce, pow. Dubno | 1932 | 1939 | Liceum Krzemienieckie | Helena Jurszowa |
| 10. | Uniwersytet Chłopski w Grzędzie, woj. lwowskie | 1934 | 1939 | Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych | Feliks Szafrański Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa |
| 11. | Wiejski Uniwersytet Społeczny w Prudziszczu pod Wilnem | 1935 | 1939 | Związek Osadników | – |
| 12. | Uniwersytet Ludowy w Różynie k. Kowla | 1935 | 1939 | Liceum Krzemienieckie | Kazimierz Banach |
| 13. | Katolicki Uniwersytet Ludowy w Ujeznej, pow. Przeworsk | 1935 | 1939 | Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Przemyślu | – |
| 14. | Mazowiecki Uniwersytet Wiejski im. A. Skwarczyńskiego w Głuchowie, pow. Skierniewice | 1935 | 1939 | Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych | Jerzy Ciemniewski Marian Trendota |
| 15. | Uniwersytet Ludowy w Suchowole, pow. Krosno | 1936 | 1938 | Związek Młodzieży Ludowej | Antoni Barczewski |
| 16. | Uniwersytet Wiejski im. Jana Kasprowicza w Nietążkowie, pow. Poznań | 1937 | 1939 | Wielkopolski Związek Młodzieży Wiejskiej | Franciszek Wesoliński |
| 17. | Katolicki Uniwersytet Ludowy w Wąchocku k. Kielc | 1937 | 1939 | Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Sandomierskiej | – |
| 18. | Białostocki Uniwersytet Wiejski w Żernej, pow. Wołkowysk | 1937 | 1939 | Towarzystwo Uniwersytetów Wiejskich Województwa Białostockiego | Jan Żelazny |
| 19. | Uniwersytet Ziemi Cieszyńskiej w Nierodzimiu, pow. Skoczów | 1937 | 1939 | Związek Harcerstwa Polskiego | Józef Kret |
| 20. | Uniwersytet Ludowy im. Jadwigi Dziubińskiej w Sokołówku | 1938 | 1939 | Fundacja im. Klonowskiego | Paweł Chadaj |
| 21. | Uniwersytet Wiejski Towarzystwa Szkoły Ludowej w Ohladowie, woj. tarnopolskie | 1938 | 1939 | Towarzystwo Szkoły Ludowej | Jan Dracz |
| 22. | Uniwersytet Ludowy w Bolszewie, pow. Wejherowo | 1938 | 1939 | Towarzystwo Czytelni Ludowych | Jan Rekowski |
| 23. | Uniwersytet Wiejski w Bryskach, woj. łódzkie | 1938 | 1939 | Towarzystwo Uniwersytetów Wiejskich Województwa Łódzkiego | Franciszek Białas |
| 24. | Katolicki Uniwersytet Ludowy w Proboszczewicach k. Płocka | 1938 | 1939 | Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Płocku | Jan Małczyński |
| 25. | Katolicki Uniwersytet Ludowy w Krzyżanowicach k. Bochni | 1938 | 1939 | Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Tarnowie | ks. Władysław Lesiak |
| 26. | Uniwersytet Ludowy w Małyńsku na Wołyniu | 1939 | 1939 | Liceum Krzemienieckie | Teofil Fleszar |
| 27. | Katolicki Uniwersytet Ludowy w Kopcu k. Częstochowy | 1939 | 1939 | Towarzystwo Salezjańskie | – |
Źródło: F. Popławski, Polski Uniwersytet Ludowy, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985.
Ze względu na zależność organizacyjno-finansową i programową można wyróżnić następujące typy uniwersytetów ludowych:
1. placówki o orientacji katolicko-kościelnej : Dalki, Odolanów, Ujezna, Proboszczewice, Krzyżanowice, Kopiec, Wąchock, Bolszewo;
2. placówki o orientacji państwowej, prowadzone przez Towarzystwo „Przewodnik Wiejski” (od 1938 roku ” Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych) oraz Służbę Młodych OZN-u: Szyce, Głuchów, Grzęda, Bryski, Żerna, Suchodół (później Skrobiowo);
3. placówki o orientacji wiciowej, harcerskiej lub socjalistycznej: Gać, Nietążków, Nierodzim, Nałęczów, Sokołówek;
4. placówki o orientacji regionalnej lub narodowej: Michałówek, Różyn, Małyńsk na Wołyniu, Prudiszcze pod Wilnem, Volkshochschule Dornfeld koło Lwowa (niemiecki uniwersytet ludowy działający w latach 1921-1932), Ochladów.
To zróżnicowanie organizacyjne owocowało zróżnicowaniem programowym i ideowym. Wszystkie jednak uniwersytety ludowe, zachowując zasadę otwartości treściowej i autonomii programowej (sformułowaną na konferencji oświatowej w Poznaniu w 1921 roku), starały się o uniwersalizm kształcenia oraz humanistyczny kierunek wychowania, akcentowały prymat rozwoju duchowego, uczyły mechanizmów życia społecznego i konstruktywnej postawy obywatelskiej.
Uniwersytety ludowe po wojnie
Tuż po zakończeniu II wojny światowej nastąpił w Polsce żywiołowy rozwój uniwersytetów ludowych. Pierwsza placówka otwarła swoje podwoje 1 marca 1945 roku. Był to Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Macieja Rataja w Rachaniach w powiecie Tomaszów Lubelski. 20 tegoż miesiąca powstał uniwersytet ludowy w Pawłowicach na Kielecczyźnie, zorganizowany przez wybitnego wychowawcę i pisarza Waldemara Babinicza. W roku 1945 powstało ogółem 28 uniwersytetów ludowych, w roku 1946 dalsze 38 podobnych placówek, w kolejnych dwóch latach 1947 i 1948 liczba internatowych uniwersytetów ludowych wynosiła 80 placówek. Był to szczytowy okres rozwoju polskich uniwersytetów ludowych.
Internatowe uniwersytety ludowe czynne w latach 1945-1948
| Lp. | Nazwy i siedziby uniwersytetów ludowych | Data powstania | Kierownictwo |
| 1. | Wiejski Uniwersytet im. Macieja Rataja Rachanie pow. Tomaszów Lubelski | 1 III 1945 | Stanisław Lejwoda |
| 2. | Uniwersytet Ludowy im. Armii Ludowej Chroberz pow. Pińczów | 15 III 1945 | Józef Nowak Józef Kostecki |
| 3. | Uniwersytet Ludowy Pawłowice pow. Jędrzejów | 20 III 1945 | Waldemar Babinicz |
| 4. | Uniwersytet Ludowy im. Ignacego Solarza Suchodębie pow. Kutno | 25 V 1945 | Irena Ciemniewska |
| 5. | Uniwersytet Ludowy im. Ignacego Solarza Trojanów pow. Garwolin | 18 VI 1945 | Józef Ciota |
| 6. | Uniwersytet Ludowy Krzyżanowice pow. Iłża | 1 VII 1945 | Józef Zawadzki |
| 7. | Uniwersytet Ludowy Rudziniec pow. Gliwice | 15 VII 1945 | Józef Kret |
| 8. | Wiejski Uniwersytet Ludowy Piotrowice pow. Lublin | 1 X 1945 | Feliks Piłat |
| 9. | Uniwersytet Ludowy Wola Osowińska pow. Łuków | 1 X 1945 | Wacław Tuwalski |
| 10. | Wiejski Uniwersytet Ludowy Krasne-Dobryniówka pow. Ełk | 2 X 1945 | Wacław Wojdełko Jan Kawecki |
| 11. | Uniwersytet Ludowy Małków pow. Sieradz | 7 X 1945 | Mikołaj Struś |
| 12. | Uniwersytet Wiejski Bryski pow. Łęczyca | 15 X 1945 | Franciszek Białas |
| 13. | Uniwersytet Ludowy im. Jędrzeja Cierniaka Głuchów pow. Skierniewice | 15 X 1945 | Adolf Olechnowicz |
| 14. | Uniwersytet Ludowy Głuchów pow. Grójec | 1 XI 1945 | Władysław Kołodziejek Anna Sadowska |
| 15. | Uniwersytet Ludowy Komorniki pow. Wieluń | 4 XI 1945 | Wacław Jędrzejewski Franciszek Jędrzejewski |
| 16. | Uniwersytet Ludowy im. Jędrzeja Cierniaka Huta Dłutowska pow. Łask | 5 XI 1945 | Maria Makówna-Panasiukowa Tadeusz Panasiuk |
| 17. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Jana Kasprowicza Borówko-Stare pow. Kościan | 6 XI 1945 | Kazimierz Fedyk |
| 18. | Uniwersytet Ludowy Radawnica pow. Złotów | 8 XI 1945 | Julian Materek |
| 19. | Uniwersytet Ludowy Sieborowice pow. Miechów | 10 XI 1945 | Władysław Kurbiel |
| 20. | Uniwersytet Ludowy Sowczyce pow. Oleśno | 11 XI 1945 | Jan Traczewski Józef Gawroński |
| 21. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Jana Wojkiewicza Łękno pow. Środa | 15 XI 1945 | Stanisław Jęczkowski |
| 22. | Uniwersytet Ludowy Teatralny Brus Górny pow. Łódź | 29 XI 1945 | Zofia Solarzowa |
| 23. | Uniwersytet Ludowy Lipienek pow. Chełmno | 1 XII 1945 | Sylwester Leczykiewicz Stefan Lamperski |
| 24. | Uniwersytet Ludowy im. Stanisława Witkiewicza Ługów pow. Lublin | 1 XII 1945 | Józef Ciota Jan Bzdęga Piotr Gano |
| 25. | Uniwersytet Ludowy Gościeradów pow. Kraśnik | 5 XII 1945 | Jan Bownik Roman Łomnicki |
| 26. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Aleksandra Świętochowskiego Chocim pow. Turek | 5 XII 1945 | Stefan Kukulski |
| 27. | Mazurski Uniwersytet Ludowy Rudziska Pasymskie pow. Szczytno | 6 XII 1945 | Karol Małłek |
| 28. | Uniwersytet Ludowy Łosiów pow. Brzeg | 8 XII 1945 | Kazimierz Pisztek Maria Gorecka Seweryn Mańkowski |
| 29. | Uniwersytet Ludowy im. Wincentego Witosa Borzęciczki pow. Krotoszyn | 3 I 1946 | Stanisław Sworowski Kazimierz Fedyk |
| 30. | Uniwersytet Ludowy Krzykosy pow. Płock | 5 I 1946 | Antoni Skorupski |
| 31. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Bartosza Głowackiego Racławice pow. Miechów | 6 I 1946 | Alfred Kretowski Ludwik Nesterski |
| 32. | Uniwersytet Ludowy Lubaszcz pow. Wyrzysk | 10 I 1946 | Aleksander Szafranek |
| 33. | Uniwersytet Ludowy Wierzbiczany pow. Inowrocław | 10 I 1946 | Ignacy Trawka |
| 34. | Wiejski Uniwersytet Ludowy Błotnica pow. Strzelce Wielkie | 21 I 1946 | Władysław Demkow |
| 35. | Uniwersytet Ludowy Orzechowo Morskie pow. Słupsk | 1 II 1946 | ks. Jan Zieja |
| 36. | Uniwersytet Ludowy Karpniki woj. Jelenia Góra | 1 II 1946 | Władysław Kurbiel Antoni Krakowiak |
| 37. | Uniwersytet Ludowy im. Chłopów Bohaterów Szaniec-Dolina Będkowska pow. Olkusz | 15 II 1946 | Tadeusz Dec |
| 38. | Uniwersytet Ludowy Ziemi Raciborskiej Brzezie n. Odrą pow. Rybnik | 1 III 1946 | Władysław Przybysławski |
| 39. | Uniwersytet Ludowy Bratkówka pow. Krosno | 24 III 1946 | Julia Piotrowska Karol Groszek |
| 40. | Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Władysława Orkana Szyce pow. Olkusz | 2 IV 1946 | Maria Spiradkówna Maria Lipkowa |
| 41. | Uniwersytet Ludowy Rudołtowice pow. Pszczyna | 23 IV 1946 | Robert Nowara Maria Węglarzówna |
| 42. | Uniwersytet Ludowy im. Chrzestnego Solarza Gać pow. Przeworsk | 24 IV 1946 | Bolesław Dejworek |
| 43. | Uniwersytet Ludowy Większyce pow. Koźle | 24 IV 1946 | Henryk Hahn |
| 44. | Warmiński Uniwersytet Ludowy Jurkowy Młyn pow. Morąg | 10 VI 1946 | Jan Boenigk |
| 45. | Uniwersytet Ludowy im. Wincentego Witosa Wierzchosławice pow. Tarnów | 26 X 1946 | Józef Gawroński Ignacy Kiełbasa Mieczysław Stach |
| 46. | Uniwersytet Ludowy Borowa Oleśnicka pow. Oleśno | 1946 | Maria Opielińska |
| 47. | Uniwersytet Ludowy Cienin-Zabory pow. Konin | 1946 | Władysław Bartkowiak Kazimierz Kasznic |
| 48. | Uniwersytet Ludowy Dobre pow. Nieszawa | 1946 | Jan Ciesielski |
| 49. | Uniwersytet Ludowy Chwałkowo pow. Gostyń | 1946 | Stanisław Olejniczak |
| 50. | Uniwersytet Ludowy Cichawa pow. Bochnia | 1946 | Jan Iwański Stanisław Kozera |
| 51. | Uniwersytet Ludowy Czarnolas pow. Zwoleń | 1946 | Andrzej Pęksyk |
| 52. | Uniwersytet Ludowy Giżycko pow. Sochaczew | 1946 | Aleksander Borczyński |
| 53. | Uniwersytet Ludowy Górki Klimontowskie pow. Sandomierz | 1946 | Marian Forc |
| 54. | Uniwersytet Ludowy Górzec pow. Strzelin | 1946 | Józef Kozik Seweryn Mańkowski |
| 55. | Uniwersytet Ludowy Grzmiąca pow. Grodzisk Mazowiecki | 1946 | Stanisław Dyksiński |
| 56. | Uniwersytet Ludowy Kruszynek pow. Włocławek | 1946 | Franciszek Pawłowski |
| 57. | Uniwersytet Ludowy Malec pow. Oświęcim | 1946 | Władysław Jurka Józef Fajfer |
| 58. | Uniwersytet Ludowy Mortęgi pow. Nowe Miasto | 1946 | J. Abramczuk Wiktor Drozdowski |
| 59. | Uniwersytet Ludowy Niewieścin pow. Świecie | 1946 | Sylwester Leczykiewicz |
| 60. | Uniwersytet Ludowy Niewikla pow. Płońsk | 1946 | Stanisław Stachura |
| 61. | Uniwersytet Ludowy Ossowice pow. Rawa Mazowiecka | 1946 | Zygmunt Urbanowicz Grażyna Dąbrowska |
| 62. | Uniwersytet Ludowy Raciechowice pow. Miechów | 1946 | Józef Ptaszkowski |
| 63. | Uniwersytet Ludowy im. Zygmunta Nowickiego Rudzianko pow. Mińsk Mazowiecki | 1946 | Franciszek Midura |
| 64. | Uniwersytet Ludowy im. Władysława Orkana Słupia pow. Limanowa | 1946 | Maria Honkowicz |
| 65. | Uniwersytet Ludowy Sobowidze pow. Gdańsk | 1946 | Andrzej Mądrzak |
| 66. | Podhalański Uniwersytet Ludowy Szaflary pow. Nowy Targ | 1946 | Stefan Machay Jadwiga Apostoł |
| 67. | Uniwersytet Ludowy Bielawki pow. Tczew | 1947 | Narcyz Kozłowski |
| 68. | Uniwersytet Ludowy Boczki pow. Łowicz | 1947 | Tomasz Kazimierowicz |
| 69. | Uniwersytet Ludowy Dębina pow. Szamotuły | 1947 | Kazimierz Grześkowiak |
| 70. | Uniwersytet Ludowy Jasień pow. Bytów | 1947 | Mieczysław Ciesiul-Dąbrowski Julian Materek |
| 71. | Uniwersytet Ludowy Krzemienica pow. Łańcut | 1947 | Zofia Homendowa Karol Groszek |
| 72. | Uniwersytet Ludowy Łubie Górne pow. Gliwice | 1947 | Lucjan Wolski |
| 73. | Uniwersytet Ludowy Mlewiec pow. Wąbrzeźno | 1947 | Piotr Sławoń |
| 74. | Uniwersytet Ludowy „Zagroda Szkolna” Rawa Mazowiecka | 1947 | Zygmunt Zwoliński Maria Szymborska Władysław Wesołowska |
| 75. | Uniwersytet Ludowy Zakrzewo pow. Złotów | 1947 | Edmund Splitt |
| 76. | Uniwersytet Ludowy im. Stanisława Staszica Trzeszczany pow. Hrubieszów | 1947 | Wacław Daruk Stanisław Gierczak |
| 77. | Uniwersytet Ludowy Bojadło pow. Sulechów | 1948 | Jan Bzdęga |
| 78. | Uniwersytet Ludowy Golina Wielka pow. Rawicz | 1948 | Stanisław Zbierski |
| 79. | Uniwersytet Ludowy Mokrzyszów pow. Tarnobrzeg | 1948 | Jan Ziomek |
| 80. | Uniwersytet Ludowy Rudawa pow. Kraków | 1948 | Stanisław Borys |
Źródło: F. Popławski, Polski Uniwersytet Ludowy, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985.
Już w 1948 roku równolegle z umacnianiem się władzy ludowej, a w istocie wraz z rozwojem stalinowskich mechanizmów kontroli i sterowania życiem społecznym – uniwersytety ludowe były najpierw stopniowo ograniczane, aby w roku 1952 ulec całkowitej likwidacji. Pozostały jedynie 3 na Ziemiach Zachodnich, a ich zadaniem była repolonizacja młodzieży autochtonicznej. Były to: uniwersytet ludowy w Błotnicy Strzeleckiej, uniwersytet ludowy w Większycach Opolskich, uniwersytet ludowy w Radawnicy Złotowskiej.
Pewna liberalizacja stosunków politycznych w następstwie przemian październikowych doprowadziła do powstania lub reaktywowania w latach 1956-1957 następnych kilku uniwersytetów. Były to między innymi uniwersytet ludowy w Wierzchosławicach (któremu jednak nie powołano przyjąć dawnej nazwy im. W. Witosa), Rożnica, czyli dawne Pawłowice – W. Babinicza, Gardzienice Lubelskie ze słynnym potem teatrem ludowym i jeszcze trzy inne. Te placówki prowadzone na ogół przez wybitnych, gorliwych wychowawców (np. H. Hahn, W. Demkow, M. Honkowicz i inni), działając na marginesie tolerancji władz, przechowały ogólne idee uniwersytetów ludowych i wzorce organizacyjno-metodyczne.
Wszystkie uniwersytety ludowe zostały objęte opieką organizacyjną i programową przez reaktywowany w roku 1956 Związek Młodzieży Wiejskiej. Oprócz wymienionych już uniwersytetów istniały jeszcze następujące placówki: Iłowa Żagańska w zielonogórskim, Mosty w woj. Szczecińskim, Rudziniec woj. Katowickie i Rudziska w woj. Olsztyńskiem. Na początku lat 60-tych przestały działać uniwersytety w Mostach i Rudzieńcu, nieco później zamknięto uniwersytet w Rudziskach Pasymskich. Powstał natomiast uniwersytet ludowy we Wzdowie na Podkarpaciu. Uniwersytet z Iłowa Żagańskiego został przeniesiony do Klenicy, a placówka z Rożnicy zmieniła dwukrotnie swoją lokalizację; najpierw na Pawłowice a następnie na Umianowice.
Uniwersytety ludowe ze swoją genezą, metodyką i ideologią nie mieściły się w schematach obowiązującej w socjalistycznej Polsce doktryny oświatowo-wychowawczej i ideowo-społecznej. Były więc przedmiotem sporów i manipulacji władz politycznych. Należy przyznać, że kierownicy tych placówek oraz kadra wychowawców, mimo niesprzyjających okoliczności i silnych nacisków władz politycznych zachowywali sporą autonomię i skłonność do zachowania tradycyjnych wartości tych placówek.
Dziewięć uniwersytetów ludowych przetrwało okres Polski Ludowej nękanych indoktrynacją ideologiczną, zmianami programowymi oraz nadmiarem „troski” władz politycznych. Nadejście transformacji ustrojowej przyniosło zmierzch instytucjonalnego istnienia tej jednej z najstarszych form oświaty dorosłych. Władze całkowicie przestały interesować się istotą, funkcją i kondycją uniwersytetów ludowych. Placówki te rzucone w żywioł wolnego rynku, mechanizmy komercjalizacji i powszechną zasadę samofinansowania się, po krótkiej walce o istnienie – zginęły, niemal wszystkie, stały się kategorią historii oświaty.
Z pozoru wydawało się, iż transformacja ustrojowa przyniesie odrodzenie tej tradycyjnej formy kształcenia młodzieży, tym bardziej, że placówki te idealnie przystają i metodyką i formą organizacyjną do nowej, wielkiej idei kształcenia ustawicznego. Niestety władze oświatowe kolejnych rządów 3-ej Rzeczpospolitej nie zdradzają zupełnie zainteresowania wizją i strategią rozwoju kraju przez edukację, jak czyni to np. Finlandia. Na fali społecznej euforii zmian, 15 X 1981 roku powstał niezależny Bałtycki Uniwersytet Ludowy w Opaleniu koło Gniewa na Pomorzu. Jego patronem był kolejny raz odrodzony Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” oraz działające jeszcze nieformalnie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych. Inicjatorem powołania tej placówki i jej dyrektorem był dr Narcyz Kozłowski, zasłużony działacz organizacji „Młody las”, dyrektor Uniwersytetu Ludowego w Bielawkach koło Tczewa w roku 1947. Rewindykacja obiektu – siedziby UL przez elektrownię położyła kres istnieniu tej placówki w roku 1990. W rok później w1982 zostaje powołany Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy. Umiejętnie przystosował się do nowych warunków i kierowany od początku przez Marka Byczkowskiego rozwija żywą działalność oświatowo-kulturalną na Kaszubach i współpracę międzynarodową.
Po kilkudziesięciu latach wznowił swoją działalność w roku 1982 ” Uniwersytet Ludowy w Gaci Przeworskiej, opierając swoją działalność na założonej celowo spółdzielni. Mimo dzielności kierującego uniwersytetem małżeństwa Korsaków i przychylności lokalnych władz nie zdołał rozwinąć znaczącej działalności i po kilku latach przestał istnieć.
Natomiast Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej utworzył w roku 1981 tzw. Centralny Uniwersytet Ludowy w Rozalinie. Gorszące spory sądowe z byłą właścicielką majątku Rozalin, która w efekcie odzyskała obiekt, położyły kres istnieniu także tej, osobliwej placówki.
Transformacja ustrojowa nie była przyjazna żadnym inicjatywom ani instytucjom oświatowym. Wolny rynek okazał się bezlitosny dla wszelkiej niekomercyjnej działalności oświatowej, kulturalnej i społecznej; w tym także dla uniwersytetów ludowych. Uniwersytety ludowe organizowane przez TUL stały się placówkami kształcenia animatorów aktywności oświatowej i kulturalnej w środowiskach lokalnych. Z uniwersytetów ludowych działających wcześniej pod patronatem ZMW, a potem pod auspicjami Stowarzyszenia Polskie Uniwersytety Ludowe obroniły swoje istnienie dwa: Uniwersytet Ludowy w Radawnicy na ziemi złotowskiej, – założony 8.XI 1945 r, którym od czasów transformacji kieruje Pani Barbara Mincewicz, oraz Małopolski Uniwersytet Ludowy we Wzdowie, który musiał swoją XVIII-wieczną pałacową siedzibę zamienić na skromniejszą w Woli Sękowskiej i przyjął nazwę Uniwersytet Ludowy Rzemiosł Artystycznych w Woli Sękowskiej.
W roku 2002 powstał niezwykły Uniwersytet Powszechny im. Jana Józefa Lipskiego w Teremiskach k/Białowieży. Choć nie ma w nazwie określenia – ludowy, jest najbardziej zbliżony klimatem wychowawczym i metodyką do grundtvigowskich wzorów. Placówka ta kierowana przez Danutę Kuroń z pomocą grupy młodych, wybitnych wolontariuszy różnych specjalności zadziwia osobliwym połączeniem klasycznych wzorców wychowania wspólnotowego z nowoczesnymi technikami komunikacji i urabiania osobowości wychowanków
Istnieje także sieć Katolickich Uniwersytetów Ludowych prowadzonych przez kościół na podstawie dekretów poszczególnych biskupów diecezjalnych. Wg twierdzenia ich organizatora ks. Eugeniusza Marciniaka działa ich w całym kraju ponad sto.
Owo trwanie pojedynczych placówek dawnych uniwersytetów choć w zmienionych formach organizacyjnych, programowych i metodycznych, oraz utrzymywanie się samej nazwy w przypadku uniwersytetów szkolnych i środowiskowych organizowanych przez TUL oraz Stowarzyszenie Katolickich Uniwersytetów Ludowych jest zjawiskiem bardzo krzepiącym.
Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych
Organizacja społeczna, pierwotnie o charakterze stowarzyszenia, pojawiła się w latach 30-tych dla prowadzenia i patronowania uniwersytetom ludowym. Miała charakter lokalny. Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych założyło uniwersytety w Szycach pod Krakowem, Grzędzie woj. Lwowskie, w Głuchowie w skierniewickim, w Żernej w pow. Wołkowysk, w Bryskach w woj. Łódzkiem. Były to lokalne stowarzyszenia działaczy oświatowych, inteligencji, nauczycieli, przedstawicieli administracji państwowej i samorządu. Nie tworzyły struktury ogólnopolskiej.
W okresie okupacji w konspiracyjnym ruchu ludowym, konkretnie w Komisji Oświaty Centralnego Kierownictwa „ROCH” podjęto uchwałę o utworzeniu po wojnie Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej dla kierowania całokształtem spraw internatowych uniwersytetów ludowych. Stworzona została specjalna Podkomisja Uniwersytetów Ludowych w składzie: Feliks Popławski ” przewodniczący, Dyzma Gałaj ” sekretarz oraz Hanna Chorążyna i Jerzy Zawiejski. 9 lipca 1945 roku utworzono Komitet Organizacyjny TUL, który 10 września 1945 r. dokonał rejestracji urzędowej Towarzystwa. To pozwoliło na zwołanie w dniach 11-13 października tegoż roku pierwszego Walnego Zgromadzenia Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej. Zjazd zgromadził wybitnych przedstawicieli życia intelektualnego z całego kraju. Referaty wygłosili i w dyskusji udział wzięli m.in. Bogdan Suchodolski, Stefan Ignar, Helena Radlińska, Władysław Radwan, Bolesław Dejworek. Zjazd wybrał Radę Wychowawczą, której przewodniczył Józef Niećko oraz zarząd w składzie: Feliks Popławski ” prezes oraz członkowie: J. Dec, J. Fabijański, S. Ignar, Z. Kobyliński, H. Laskowska, W. Pokora, W. Radwan.
Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych RP rozwijało się dynamicznie i w okresie przed wymuszoną reorganizacją w roku 1948 liczba członków wynosiła blisko 300 osób, w tym 28 osób prawnych, a liczba oddziałów terenowych ” 91. 10 grudnia 1948 roku pod dyktando władz nastąpiło połączenie TUL RP z Towarzystwem Uniwersytetu Robotniczego (TUR) i utworzenie TURiL. Natomiast same uniwersytety zostały przekazane Związkowi Samopomocy Chłopskiej gdzie stopniowo uległy likwidacji. TURiL w roku 1952 został zaanektowany przez nowo utworzone Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.
Usiłowanie reaktywowania TUL w roku odwilży 1956 przez grupę oświatowców i działaczy ludowych nie zostały zwieńczone powodzeniem. Dopiero w r. 1980 rodzi się w kręgu działaczy ludowych i ludzi nauki myśl powrotu do idei Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych. W wyniku ogólnopolskich konsultacji organizowanych przez nieformalną grupę inicjatywną, do której należeli m.in. Stanisław Janiec, Tadeusz Pilch, Tadeusz Ruchniewicz, Zofia Solarzowa, zostaje zwołany na dzień 4-6 grudnia 1981 r. ogólnopolski zjazd delegatów Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych do powstałego dwa miesiące wcześniej Bałtyckiego Uniwersytetu Ludowego w Opaleniu na Pomorzu. W zjeździe bierze udział 111 delegatów z 18 oddziałów regionalnych Towarzystwa. Wśród delegatów a następnie wśród wybranych członków władz znajdują się: m.in. Feliks Popławski ” prezes TUL z roku 1945 z Pabianic, Zofia Solarzowa.
Oprócz delegatów w zjeździe uczestniczy spontanicznie kilkadziesiąt wolontariuszy z całego kraju. Zjazd uchwala statut Towarzystwa, założenia programowe oraz wybiera władze. Prezesem zostaje Tadeusz Pilch. Zjazd zakończony na tydzień przed stanem wojennym nie doprowadził do formalnej rejestracji Towarzystwa. Działalność wszelkich organizacji społecznych została zawieszona. Dopiero po zniesieniu stanu wojennego i wymuszeniu zmian personalnych w zarządzie wybranym na zjeździe władze zezwalają na rejestracje formalną Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej w grudniu 1984.
W ciągu 26 lat nieprzerwanej działalności Towarzystwo inicjowało i organizowało dziesiątki ogólnopolskich i regionalnych przedsięwzięć oświatowych i kulturalnych. W 23 regionalnych oddziałach na terenie całego kraju prowadzone są najprzeróżniejsze inicjatywy oświatowe; od uniwersytetów niedzielnych, form teatralnych, uniwersytetów ekologicznych po muzea etnograficzne. W r. 2003 regionalny oddział w Krakowie zyskuje samodzielność prawną i przyjmuje nazwę Małopolskie Stowarzyszenie Uniwersytetów Ludowych. TUL prowadzi współpracę międzynarodową, z krajami skandynawskimi, oraz z Niemcami i Białorusią.
Prowadzi także własne wydawnictwo. Ukazało się kilkanaście tomików materiałów metodycznych, śpiewników, eseistyki kulturalnej, opracowań badawczych. W r. 1983 wspólnie z ZMW Towarzystwo rozpoczęło wydawanie nieperiodycznych Zeszytów badawczych pt.: „Młodzież ” Kultura ” Wieś”. W r. 1988 TUL zostaje samotnym wydawcą a czasopismo zyskało podtytuł Polski Uniwersytet Ludowy, oraz status kwartalnika. W lipcu 2007 roku ukazał się 73 Zeszyt Kwartalnika TUL „Młodzież – Kultura – Wieś. Polski Uniwersytet Ludowy”.
TUL od roku 1984 odbyło 5 Ogólnopolskich Zjazdów statutowych. Zjazdy w Pabianicach i w Opaleniu stanowią zarówno ideową jak i powinny stanowić numeryczną jedność z aktualną formą działania TUL. Ostatni Zjazd odbył się w r. 2003 w Grzybnie w Wielkopolsce. Prezesem Zarządu została Zofia Kaczor-Jędrzycka. Towarzystwo, nie korzysta z żadnych subwencji publicznych. Władze oświatowe nie wykazują zainteresowania działalnością Towarzystwa.
Oprócz TUL oraz wspomnianego Małopolskiego Stowarzyszenia UL, istnieją: Mazowieckie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych z siedzibą w Płocku, Wielkopolskie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych z siedzibą w Poznaniu, Katolickie Stowarzyszenie Uniwersytetów Ludowych oraz Stowarzyszenie Polskie Uniwersytety Ludowe kierowane przez Marię Jóźwiak.
Bibliografia:
– Bron-Wojciechowska A., Grundtvig, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
– Chłopi, Naród, Kultura, T.IV: Kultura i oświata wsi, red. A. Meissner, Wyd. WSP Rzeszów, Rzeszów 1996 r.
– Dzieje oświaty i szkolnictwa na wsi polskiej do 1918 r. red. S. Michalski, LSW, Warszawa 1982.
– Ignacy Solarz i Jego uniwersytet ludowy, red: S. Dyksiński, F. Popławski, LSW, Warszawa 1965.
– Michalski S., Uniwersytety chłopskie w Danii, Szwecji, Norwegii i Finlandii. (w:) Poradnik dla samouków, T. 4, Wyd. A. Hefflich, S.Michalski, Warszawa 1902.
– Popławski F., Polski Uniwersytet Ludowy, Wyd. Spółdzielcze, Warszawa 1985.
– Rosalska M., Katolickie Uniwersytety Ludowe wobec przemian współczesnej wsi polskiej, Oficyna Wydawnicza Garmond.
– Turos L., Patrzeć szeroko i daleko. Dziedzictwo pedagogiczne Ignacego Solarza, Wyd. Spółdzielcze, Warszawa 1983.
– Uniwersytet Ludowy – Szkołą dla życia, red: M. Byczkowski, T. Maliszewski, E. Przybylska, Wyd. Kaszubski Uniwersytet Ludowy, Wieżyca 2003.
– Uniwersytety Ludowe w Polsce. Sprawozdanie z I Walnego Zgromadzenia Członków TUL RP w Pabianicach 11-13.10.1945 r., Wyd. TUL RP, Warszawa 1946 r.
– Uniwersytety Ludowe w Polsce i za granicą, red: A. Bron-Wojciechowska, LSW, Warszawa 1977.
– Wiejskie Uniwersytety Ludowe w Polsce. Biuletyn konferencji oświatowej poświęcony sprawie uniwersytetów ludowych. Łowicz 7-9.03.1937. Wyd. Towarzystwa „Przodownik Wiejski”, Warszawa 1938.
– Wiejskie Uniwersytety Ludowe w Polsce. Biuletyn konferencji oświatowej poświęconej sprawie uniwersytetów ludowych. Krzemieniec 6-8.10.1938 r. Wyd. Towarzystwa Wiejskich Uniwersytetów Ludowych, Warszawa 1939.
– Z ludźmi ku ludziom, Materiały II Zjazdu Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych. Opalenie 4-6.12.1981 r. Wyd. Zarząd Krajowy ZMW, Warszawa 1982.
